Bahadır Çiğşi Yazması

Türkistan’ıñ Turfan ilinde, 20. yüzyılın başlarında yüzlerce bet el yazması bulundu. İçinde Çince, Moğolca, Soğdça, Uygurca gibi birçok Asya dilinde yazılmış geñeli dinsel içerikli yazmalardır. Uygurca yazmalar arasında, onumsal (tıbbî) bilgiler içeren bilgiler yer alması ayrı bir güzellik. Bu yazmalar arasında Türk âbecesi ile yazılmış birkaç yaprak da çıktı. Bu yazıda, bu yazmalardan biri olan Bahadır Çiğşi yazması ele alınmaktadır.

Bediz : Bahadır Çiğşi'niñ yazdığı özgün belge.

Özgün Yazı

Orkun biçimiyle
Çevriyazı
1 - yeme[1] bisinç[2] ay[3] sekiz[4] yig-
2 - (i)rmige[5] bilig[6] köñül[7]
3 - sañun[8] başlap[9] kelti[10] yabaş[11]
4 - tutuk[12] bozaç[13] tutuk[14] ör-
5 - ebüzet[15] tutuk[16] e[17] altun[18] t-
6 - ay[19] sañun[20] yartımlık[21] erür[22] atı[23]
7 - öz[24] apa[25] tutuk[26] ol[27] atı[28] kam-
8 - aga[29] atlıg[30] yüz[31] elüg[32] otuz[33] er[34]
9 - kelir[35] miz[36] bir[37] kün[38] bir[39] kony[40]
10 - iki[41] küp[42] begni[43] bitigeçi[44]
11 - isiz[45] yabız[46] kul[47] betidim[48]
12 - atım[49] bagatur[50] çigşi[51]
13 - alt[52]

Günümüz Türkçesi
Beşinci ay, on sekize bilgi:

Gönül Paşa harekâta geçip geldi. Komutan Yabaş, Komutan Bozaç, Komutan Örebüzet ve saygıdeğer yüce Paşa yola çıkıp varır.
Yeğen Öz Ata, komutandır. Yeğen, toplam atlı yüzseksen asker gelir.

Biz bir gün, bir koyun, iki küp içki (içtik).

Yazıcı:
Yaramaz, kötü kul(unuz) yazdım.
Adım Bahadır Çiğşi. Bitti.

Sonuç
Bu belge; bir askerî rapor, tutanak niteliğindedir. Bahadır Çiğşi'niñ üstlerini bilgilendirmek için, Gönül Paşa'nıñ geldiğini, neler yenip içildiğini eñ soñunda da kendini alçakgönüllü olarak sunması yer alıyor.

Çok özen gösterilmeden yazılmış. İlk yatayları düz olmasına karşın, sonrakileri dengeleyememiş, ortaya biçimsel olarak yavlak bir ürün çıkarmış. Noktalama imlerine ise neredeyse hiç yer vermeyecek. Bu kimi sözcüklerin ayırt edilememesi sorununu neden olmuştur. Örñeğiñ sekizinci yatayda; yüzlüg mü yoksa yüz elüg mü yazdığı sorunu var. Çalışmamda yüz elüg diye yer verdim. Çünkü yüzlüg, günümüze yüzlü diye çevrilir; bunun da tümce ile ilişiği yok.

Ayrıca şöyle de düşünülebilir; bu yazma, özenilerek yazılmaya çalışıldı. Bahadır Çiğşi, damgalara kendince biçimsellikler, görsellikler katmak için uğraşmıştır. Damgaların biçimsel kıvrımları bu yönde düşünmemi sağlıyor. Bu örñekler günümüzde de var; kimi esnafların el yazısı ile yazıp, sataklarına astıkları yazılar da bunu görebilirsiniz. Kendince süslü, güzel bir yazı yazmak istemiştir ne ki göze batan yazı çıkmıştır.

Damgalar
Yazmada, geçiş evreleriniñ izleri açıkça görülmektedir. a damgası ı'dan, ş damgası as'dan, er damgası ç'den türetilmiş. a damgasınıñ ilk türetilmiş biçimi diyebiliriz. Orkun'da sağa, sola bakan çizgiler olmasına karşın, burada alt çizginiñ ortada olduğu görülmektedir.

Açıklamalar - Sözlük
[1] yeme : ve, hattâ (OY) yeme bağlacı, Türkiye Türkçesinde söz başlarında yitmiştir. Örñeğin Iğdır ağzında; daa ışıx da yanmır derken, İstanbul ağzında; ışık da yanmıyor denir. Buradaki daa, daha'nın ta kendisidir. Bu da eñ eski bağlaçlardan biri, takıdır. Yeme bağlacı da bu örñekteki gibidir. Bu yüzden eski yazılarda, söz başında olan yeme sözcüğü İstanbul ağzında kullanılmaz; gerek yoktur.
[2] bisinç : beşinci (IB, OY)
[3] ay : ay (DLT, IB, OY)
[4] sekiz : sekiz sayısı, 8 (IB, OY)
[5] yigirmige : yirmiye, yigirme : 20 | sekiz yigirmi; 18 sayısına denk gelir (TD)
[6] bilig : bilgi (OY)
[7] köñül : gönül (OY)
[8] sañun : paşa, general, yüksek askerî rütbe (IB), señün : general (OY)
[9] başlap : başlayıp (TD bet 150), tümce geñeline bakıldığında harekâta geçip añlamı bulunmaktadır.
[10] kelti : geldi. Eski Türkçeden günümüze kimi ses evrilmeleri olmuştur; k>g, t>d (TD)
[11] yabaş : kişi adı
[12] tutuk : askerî vali (OY), komutan. tutug : rehin (IB) ile karıştırılmaması gerek.
[13] bozaç : kişi adı
[14] tutuk : bkz. [12]
[15] örebüzet : kişi adı
[16] tutuk : bkz. [12]
[17] e : ve | a/e damgası olduğu açıktır. Yañlışlıkla damganıñ üzerine çizgi çizip, a/e'yi anımsattığı düşünülebilir. Ne ki, ñ damgası olamaz. Olduğu düşünülürse, eng diye okunur. Bu da Irk Bitig'de av añlamına gelmektedir. Tümce geñeline bakıldığında da añlam bozukluğu yaratmaktadır.
[18] altun : altın (OY)
[19] tay : büyük, ulu, yüce (OY)
[20] sañun : bkz. [8]
[21] yartımlık : DLT'de yartım: ayrılmış yazar. Yola çıkımlık olmak, bölük, ordudan ayrılmış olan bir öbek.
[22] erür : erir, yetişir, gelir, varır (OY)
[23] atı : yeğen (OY)
[24] öz : öz (OY)
[25] apa : ata (OY)
[26] tutuk : bkz. [12]
[27] ol : o, şu (OY) yüklem bağlacı (IB)
[28] atı : bkz. [23]
[29] kamag : bütün, herşey, toplam (IB, OY)
[30] atlıg : atlı, süvâri (IB, OY)
[31] yüz : yüz sayısı, 100 (IB, OY)
[32] elüg : elli sayısı, 50 (OY)
[33] otuz : otuz sayısı, 30 (OY)
[34] er : er, adam, asker (OY, IB)
[35] kelir : gelir
[36] miz : biz | Eski Türkçe'de m~b dönüşümleri sıkça görülür.
[37] bir : bir, 1 (DLT, IB, OY)
[38] kün : gün (IB, OY)
[39] bir : bir
[40] kony : koyun (IB, OY)
[41] iki : iki, 2
[42] küp : küp
[43] begni : buğday, darı ulayı arpa gibi bitkilerden yapılan bir tür içki (DLT)
[44] bitigeçi : yazıcı, yazman, kâtip, sekreter | biti- : yazmak (IB, OY)
[45] isiz : kötü, fenâ, yaramaz (DLT)
[46] yabız : kötü (IB, OY)
[47] kul : kul, köle (IB, OY)
[48] betidim : yazdım (IB, OY)
[49] atım : adım (OY)
[50] bagatur : kişi adı, Bahadır.
[51] çigşi : kişi adı
[52] alt : alt, bitti.

Kısaltmalar
bkz. : şu maddeye bakınız
DLT : Divân-ı Lügat'it Türk
IB : Irk Bitig
OY : Orkun Yazıtları
TD : Türklerin Dili

Kaynakça
Kaşgarlı MAHMUT, Divân-ı Lügat'it Türk, TDK Veritabanı
Talât TEKİN, Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı, Öncü Yayınevi 2004
Muharrem ERGİN, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları 40. Baskı 2007
Fuat BOZKURT, Türklerin Dili, Kapı Yayınları 4. Baskı 2005

Hiç yorum yok: